Egitim ve Arastirmada Bilgisyara Aglari
Bilisim'93
Mustafa Akgul
Bilkent
Universitesi
akgul@bilkent.edu.tr
ODTU Insaat (1970), ODTU Matematik/Yoneylem (1974) ve Waterloo Universitesi
Combinatorics \& Optimization (1981) mezunudur. TUBITAK, ODTU, Delaware, ve
Kuzey Karolina Devlet Universitelerinde calismistir. 1987 yilindan beri Bilkent
Universitesi Endustri Muhendisligi Bolumunde ogretim uyesidir.
OZET
Bilgisayar aglari bugun dunyayi kucuk bir koye dondurmek uzeredir.
Erisilebilecek nesneler bir yandan bir bilgi okyanusu olusturmakta; ote yandan
bu orgutlenmenin karmasikligi, daginikligi bir labirent goruntusu vermektedir.
Bu konusmada, egitim ve arastirmaya yonelik bilgiye erisim araclarinin kisa bir
tanitimi yapilmaya calisilacaktir.
ABSTRACT
Computer Networks is transforming the world into a global
village in which we can reach files in the next continent in a few seconds.
There is an ocean of electronic objects of all sorts distributed all over the
globe. We will give a short account of tools of exploring, browsing,
discovering, searching and retrivial of documents from networks such as: ftp,
gopher, wais, www, alex, prospero, telnet, hytelnet, fsp, finger, whois,
phonebook etc.
Internet Nedir?
Internet kisaca `Network of Networks' diye
tanimlanabilir. Internet, universiteler, arastirma kurumlari, hukumetlerin bazi
kesimleri, buyuk ticari kuruluslarin arastirma bolumleri (ATT Bell Labs, IBM
Yorktown, Almaden gibi), DEC'in Decnet'i, ticari kuruluslar (MCImail, Compuserv,
ATTmail) olusan bir ag.
Bu aglarin calismasinda gecerli bazi temel kurallar: ticari olmamak, genel
ahlak yasalarina uymak, politika yapmamak. Ama aglar uzerinde her turlu bilgiyi
iletmek veya bilgiye erisek mumkun.
Teknik acidan Internet'i belirleyen ozellik; kullandigi protokol ve hatlarin
esas olarak devamli acik olmasidir. Sayet elinizde TCP/IP ile konusabilen bir
makine var ise, sizin Internet servislerinden yararlanmaniz mumkun. Elinizdeki
makine DOS, OS/2, VMS, Amiga, Atari, VM/CMS ve tum varyasyonlariyla Unix
olabilir. gesitli sekillerde aga baglanmis olabilirsiniz. Elinizde grafik
yetenekleri ustun olan bir is istasyonu olmasi, kullanici ara yuzunun daha kolay
olmasini saglayacaktir, ve bazi goruntu ve sesleri daha iyi degerlendirmenize
olanak saglayacaktir.
Tum Internet bolgelere (domain) bolunmus, ve her bolge kendi alt bolgelerine
ait bilgilere sahip. Her bolgenin bir sorumlu makinasi, o bolgeye ait
yonlendirme (routing) bilgilerini sakliyor ve isteyen baska makinelere veriyor.
Guvenilirlik acisindan, bunlarin yedekleri de var tabii. Bu ise dinamik bir yapi
saglamaktadir. Yonlendirme dinamik olarak degisebilmektedir. Ornegin {\bf .tr,
.edu.tr} ve {\bf metu.edu.tr} birer bolge ve sirasiyla, Turkiye, Turkiye'deki
Egitim Kuruluslarini ve ODTU alt bolgelerini belirtir. Bunlarin ucu icin de
ODTU'deki {\bf knidos.cc.metu.edu.tr} makinasi gerekli yonlendirme bilgisini
tasir.
Internet'in calismasinin uc ana araci var: SMTP, FTP ve TELNET. Tabii bunlar
IP (Internet Protocol) uzerine kurulu TCP'nin yaninda UDP, Z39.50, Prospero gibi
protokoller da gecerli.
SMTP esas olarak elektronik mesaj (e-mail) iletisiminde kullanilmaktadir.
Geri kalan Internet islevleri ftp ve telnet servisleri ve onlarin uzantilari
yoluyla saglanmaktadir.
FTP (File Transfer Protocol) Internet uzerindeki her hangi iki makina
arasinda kutuk transferi yapmaya olanak saglamaktadir. A makinasindan B
makinasina baglanilmakta; B'de server ya da deamon programiyla, A'daki uyguluma
(client) programi FTP protokolune gore konusmakta, A ile B arasinda kutuk
degisimi olmaktadir.
Dosya paylasiminin baska onemli yontemleri Network File System (NFS), Andrew
File System (AFS) ve Alex sayilabilir. Ornegin, St. Louis'deki Washington State
University arsivi (wuarchive.wustl.edu) kendisi onemli arsivleri NFS ya da AFS
yukluyor ("mount" ediyor) ve bu tip yuklemeleri tesvik ediyor. Isteyen onemli
diskleri kendine mount ediyor.
TELNET (ya da Remote Login), gene Internet uzerindeki iki makinenin, marka ve
isletim sisteminden bagimsiz olarak birindeki bir kullaniciya ikincide calisma
olanagi saglamistir. Gene client/server ya da deamon/client turu bir baglanti
soz konusudur.
Internet'in temelde sagladigi, hizli haberlesme ve buyuk hacimdeki kutuklarin
hizli el degisimidir. Tum bu mekanizmalar sonunda, nasil ki dunyanin obur ucunda
olanlari TV'de izleyip, basinda okuyabiliyorsak, benzer sekilde de bilim,
arastirma, gelistirme v.b. konularda gelismeleri cok hizli bir sekilde izleyip,
ilgili dokumanlara, programlara, multimedya ortaminda erisebiliyoruz. Ornegin,
Silicon Vadisinde yapilan bir basin toplantisinda soylenenlerin, tum metnine bir
kac saatte erismek mumkun. Tabii, size hemen gonderilirse, bir kac dakika icinde
elinizde. Ya da MIT'deki arsive konan bir programi ilanindan once alip
calistirmak da olanakli.
Kamuya Acik Arsivler
Universitelerin, Bilgisayar firmalarinin, hukumet
kuruluslarinin vb, elindeki belge ve programlari tum dunyada isteyen herkese
(kamuya) acma yollarinin en temel yolu Kamuya Acik Arsivler'lerdir (Herkese Acik
Arsivler). Diskte belirli bir ayrilir; oraya insanlar paylasmak istedikleri
nesneleri koyarlar. Bunlar, `White paper' olabilir, ticari yazilim icin
`bug-fix' olabilir, `policy statement' olabilir, duyurular olabilir. Universite
ortaminda, gelistirilen tezler, yazilan teknik raporlar, programlar, ses
kutukleri, resim kutukleri olabilir.
Bugun Turkiye'de, Bilkent Universite'sinde (ftp.bilkent.edu.tr) ve ODTU'de
(karakoy.srdc.metu.edu.tr) ve TUB\.ITAK (ftp.tbtak.metu.edu.tr) herkese acik
arsivler bulunmaktadir.
Devlet Istatistik Enstitusunun verilerine, Planlamanin Dokumanlarina,
Parlamentonun Tutanaklarina elektronik olarak erismek o kadar zor olmamali
ornegin.
Arsivlerde neler bulunabilir:
- tezler, teknik raporlar,
- ders notlari, derslerde kullanilan programlar,
- rfc (Request for Comment), FYI'lar (For Your Information), ietf (Internet
Engineering Task Force) dokumanlari gibi (yari) standartlar,
- Elektronik Ortamda Sekspir gibi klasikler, Kuran, Incil gibi kutsal
kitaplar, tablo ve benzeri sanat eserlerinin .gif, .jpeg gibi formatlarda
goruntuleri. Ornegin, {\bf Gutenberg} projesi 2001 yilina kadar 10 trilyon
elektronik kitabi kullanicilara dagitmayi hedeflemektedir.
- NASA'nin gozlemledigi Astrofizik verileri
- Tum bilgisayar cesitleri ve isletim sistemleri icin: Freeware, Shareware,
Public Domain, CopyLeft'li (GNU) milyonlarca yazilim,
- DEC'in Decus koleksiyonu,
- Network News'un arsivleri ve tartisma listelerinin tutanaklari,
- Bilgisayar firmalarinin `bug-fix', `white paper', `product info' ; ve
cesitli destek yazilim ve dokumanlari,
- test problemleri, cesitli istatistik veriler.
Notasyon
Bu metinde bir cok dokumana referans verecegiz. Bunlarin buyuk
cogunlugu elektronik dokuman ve Bilkent Arsivinden e-mesaj ya da ftp ile
alinabilecektir. Bazen de arsivde bir dosya'ya (directory) referans verecegiz.
\bakiniz{dokuman} Bilkent arsivindeki bir dokumani ve \bakiniz{dir/} ise bir
dosyayi belirtecektir. Metnin sonunda Bilkent arsivine nasil erisilebilecegi
anlatilacaktir. Tum Internet'te {\bf node:Path/file} ya da {\bf Path/file@node},
node isimli makinede Path/file seklinde erisilebilen bir kutugu belirtir.
E-mesaj Temelli Servisler
Elektronik Aglarda kullanim acisindan en cok
kisinin yaralandigi servis e-mesaj servisidir. Hemen hemen tum ag'lerden otekine
e-mesaj ile ulasmak mumkundur. Ulasmak istediginiz kisinin e-mesaj adresi esas
olarak yeterli olmaktadir. UUCP ve BITNET'de bir miktar yonlendirme bilgisi
gerekmektedir; UUCP'de bazi onemli ara dugumler; BITNET ise hedef dugumun
dugumtablosunda olmasi gerekmektedir. Bolge isimlerini temel olan Internet'te bu
daha dinamik bir yapiya sahiptir; en ust duzey bolgeden basliyarak yolunu
bulabilir mesaj. Aglar arasi gecis `gateway' makinalari sayesinde olmaktadir;
Esas olarak sadece e-mesaji kullanan servisler acisindan BITNET ve tum diger
ag'lari Internet'in parcasi saymak gerekir.
Listeler
Belirli bir konuda ugrasan insanlarin haberlesmesine yonelik
{\em liste, bulletin\_board} gibi mekanizmalar var. Ana islevi, belirli bir
adrese gonderilen mesajin bir grup insana dagitilmasidir. \.Insanlar, bu
mekanizmaya ya kendi istekleriyle abone olurlar, ya da bulletin board ya da news
yoluyla okurlar. Bunlar'i calistiran yazilimlar, {\em listserv, list-manager,
robot-mailer\/} gibi isimlerle bilinirler; ayrica bir miktarini `sendmail'
halleder. BITNET uzerindekilerde fileserver ozelligi de vardir; eski tartisma
tutanaklarini ve baska kutukleri da istek uzerine ya da otomatik olarak
gonderebilir.
\bakiniz{liste.tr, listserv.yardimci}
Mail-server, Netserv, Listserv, ftp via mail
Bunlar belirli adrese
gonderilen mesajlari okuyup, degerlendirip, sonuclarina gore bazi isler yapip
sonucunu istenen adrese gonderen programlardir. Her birinin kendi dili vardir.
Gonderilen kutugun turune ve buyuklugune gore bunlari kodlamak ve parcalamak
gerekebilir. Her bir server bunu kendine gore yerine getirmekte ve kullaniciya
bir miktar ozgurluk tanimaktadir.
Netserv, BITNET'e ozgu ve sadece BITNET'e ait bilgileri dagitir. BITNET
listserv'i, BITNET'deki listlerin gunluk islerini yonetir ve bu arada belirli
kutukleri gonderebilir. Dosyalara uye olmak ve onlar degisince haberdar olmak ya
da yeni kutukleri edinmek olanagi saglar.
\bakiniz{Earn-Guide.txt}
Kamuya acik arsivleri mesaj yoluyla dagitmak icin yazilan programlara,
genellikle, mail-server denmektedir. Bunlar, kendilerine mesaj ile gonderilen
komutlara cevap verirler, istenilen kutukleri gonderirler. Gerektiginde
kodlayip, parcalara bolerler. gok buyuk olmamak kaydiyla, tum directory'u bir
buyuk kutuk olarak gonderme yetenekleri vardir (tar.z, .zip ya da .zoo gibi).
BITNET uzerindeki {\bf trickle} da benzeri bir yapiya sahiptir. Bir onemli
farki, arsivinde kutukleri tutmak yerine, kutuklerin bir listesini ve kucuk bir
kase tutmasidir. Bunlarin bir kisminin, bir haber verme servisi de vardir: yeni
gelen kutukleri haber verir. Bilkent de boyle bir servis var:
bilserv@trbilun.bitnet ve mail-server@bilkent.edu.tr adiyla calismaktadir.
\bakiniz{mail-servers, notifier.help, servers.info}
Kamuya acik arsivlerin cok azina mail-server'le erismek mumkun. Internet
uzerinde bunlari ftp kaynakli servislerle erismek mumkunse de, BITNET uzerinden
bunlara erismek mumkun degildir. Bu nedenle, e-mesaj yoluyla ftp programi
kullanilir. Bitftp denilen bu programda kullanici, bir ftp oturumundaki
komutlari onceden yazip gonderiyor, bitftp onun adina bu isi yapiyor,
tutanaklari ve istenen kutuklari uygun buyukluk ve formatta kullaniciya
gonderiyor. Su anda ODTU'de benzeri bir servis kuruldu. DEC'in de benzeri bir
servisi var. PC ve Unix uzerinde calisan `batchftp' programi da ayni mantikta
calismaktadir.
\bakiniz{metuftp.help, dec.help, bitftp.help}
Network News
Network News, Usenet News ya da kisaca News olarak bilinen
bu haberlesme faaliyeti, dunya elektronik ortaminin cesitliligi, demokratik
yapisi ve karmasikliginin bir kanitidir. Internet, BITNET ya da UUCP aglarinda
News'i alabilirsiniz. Surekli olarak yeni news gruplari belirli yontemle (oneri,
tartisma ve oylama) yaratiliyor. Yazilim, donanim, kultur, egitim, rekreasyon,
bilim, gibi ana gruplar var. Bir kac ozel guruba dikkati cekmek istiyorum:
comp.sources, comp.binaries, comp.archives, comp.answers, new.newsgroup. Hemen
her gurubun cok sorulan sorular ve cevaplari iceren FAQ (Frequently Asked
Questions) kutugu vardir. Ilgilendiginiz konularda onlari bulup okumakta yarar
var. Bunlar o news grupta ve news.answers da peryodik olarak yayinlanir.
NNTP kullanarak sadece isteginiz `news article'larini tasiyabilirsiniz. Bunun
icin bir NNTP server'e ihtiyaciniz var. Su anda, Bilkent de biz `News'u bu
sekilde okuyoruz.
\section*{Telnet Temelli Servisler} TELNET bir
kullanicinin baska bir makinede calismasini saglayan bir emulasyon programidir.
Her makina/isletim ortaminda calisan uygulama programi vardir. VM/CMS'e
baglanmak icin 3270 ve 3179 ve bunlarin X surumleri vardir. Telnet hesabiniz
olan baska bir makinede calismaniza olanak verir.
Bazi servisler herkese aciktir. Kutuphane taramasi, {\bf freenet} denilen
elektronik universiteler, daha sonra anlatacagimiz servislere ({\bf gopher, www,
wais, netfind, archie, veronica, phonebook}), bazi internet oyunlari (`virtual
reality') herkesin TELNET kullanarak erisebilecegi servisler. {\bf Hytelnet},
herkese acik telnet temelli servisleri toplu bir halde sunar. Hytelnet'in su
anda, pc, mac, amiga, vax/vms ve unix surumleri var.
Kutuphane Taramasi
Kutuphaneler kendi kullanicilarina servisleri
elektronik yolla vermeye basladiktan sonra bunu dis kullanicilara da aciyorlar.
Bu gun, evinizdeki PC'den ya da buronuzdaki is istasyonu ya da baska bir
makineden, Library of Congress'in kutuphanesine, California Kutuphane sistemi
(MELVYN), Colorado CARL sistemi gibi yuzlerce kutuphaneye erisebilirsiniz; kitap
ve teknik raporlar uzerinden tarama yapabilirsiniz. Dogal olarak, bazi ticari
servislere erisemezsiniz. Ulkemizde, Bilkent ve Anadolu Universitelerinde TELNET
ile etkilesimli, YOK, Dicle ve Akdeniz Universite Kutuphanelerine e-mesaj ile
erisebilirsiniz. TUB\.ITAK, kutuphane sorgulamasi icin bir arayuz gelistirdi.
\bakiniz{internet.library, library.txt, anadolu.kutup-2, yokdok}
FTP: Arsivlere erismenin temel yolu
FTP iki makine arasinda, isletim
sistemi ve mimariden bagimsiz olarak kutuk transferi saglar. Kamuya acik
arsivlere erismenin en temel yolu ise `anonymous' veya 'ftp' isimli kullanici
yoluyla yapilan kutuk transferidir. Bu transfer, deamon/client turunde calisir.
Deamon proses, kullanici bu iki ozel isimden biri olunca; kendi sisteminde `ftp'
isimli kullanicinin sahip oldugu disk alani ile sinirlar. Deamon process, unix
de bile cesitlilik gosterirler. Deamonlar genellikle, yapilan transferi kayit
ederler. Password olarak da kullanicinin e-mail adresini isterler. Genellikle,
`incoming' isimli directory'lere misafir kullaniciya kutuk birakma izni
verirler.
\bakiniz{ftp.faq, ftp.list}
Ftp'yi daha kolay bir sekilde yapabilmek icin yazilmis programlar arasinda
`ftptool, batchftp, xftp, xtp, getit, xgetit, ncftp' sayilabilir.
\bakiniz{UNIX/Xapp/, UNIX/Internet/Ftp}
Gopher: Git Bana Dunyayi Getir
Minnesota Universitesi'nde gelistirilen
ve adini Minnesota'da yaygin olan sincap benzeri bir canlidan alan bu program,
gopher arsivindeki dokumanlara bakmak, almak, cesitli taramaklar yapmak, FTP
arsivlerine baglanip kutuk almak, gibi yetenekleri olan menu temelli bir
aractir. Bir gopherdan baska gopherlara baglanmak mumkun oldugu gibi, {\bf WAIS,
archie, veronica, phonebook} gibi uygulamalara erismek mumkundur. Gopher, ses,
goruntu gibi multimedya ortamlarini, postscript ve richtext gibi formatlarinda
incelemenize olanak vermektedir. Ayrica Telnet kullanarak kutuphaneleri
tarayabilirsiniz, Free Universitelerde dolasabilirsiniz, internet oyunlari da
oynayabilirsiniz. Internet news'i de okumaniza izin vermektedir.
Turkiye de su anda Bilkent ve ODTU'de Gopher server ve tabii client'lari var.
Unix'de vt100, X11, Openwin ve emacs uzerinde calisan client'lari var.
\bakiniz{gopher-faq, GopherGuid\_Jun15.ps}
WAIS: Metin Uzerine Tarama
Thinking Machines, Apple, Dow Jones ve Wall
Street Journal'un ortak cabasiyla baslayan WAIS (Wide Area Information Server),
dagitik (distributed) bir tarama ve kutuk erisim sistemidir. Z39.50 protokolunu
esas alan server'lar bir `directory of server'e kayit olurlar ve kendi
tasidiklari tum dokumanlarin `inverted indekslerini' tutar ve boylece tam metin
uzerinden tarama yapar. Tarama yapmak isteyen kullanici, `client' program
kanaliyla, bir ya da daha fazla server'i secer, ve bazi kelimeleri verir onlar
uzerine tarama yapmasini ister. Her server taramalari yapar, ve sonuclari bir
dokuman listesi ve `basari sayisi' ile geri doner. Xwais client'inda, kullanici
`similar to' opsiyonu ile taramayi daraltabilir. Daha sonra kullanici, bu
dokumanlari isaret ederek, kopyasini alabilir. X ve vt100 client'lari var.
Bilkent'te kaydedilmemis bir server ve client'lar var. Telnet olanagi olan
herkese acik bir `wais' hesabi var. Diger bir deyisle, `wais' isimli kullanici
olarak, ftp.bilkent.edu.tr'a girip, taramanizi yapabilirsiniz; kopyasini
aldiginiz kutukleri ise, ftp ile pub/incoming/wais altindan alabilirsiniz.
\bakiniz{Wais/}
Fizikcinin Agi: WWW
Avrupa Nukleer Arastirma Merkezi CERN'de Yuksek
Enerji Fizikcileri icin baslatilan bir proje olan {\bf World Wide Web; Gopher,
Wais, ftp, Archie, News}'un uzerine HyperText'i koymustur. Dokumanlar, HyperTexT
Markup Language (HTML) ile isaretlenmis durumdadir; bir dugmeyi secince, onun
isaret ettigi dokumana, dunyanin neresinde olursa olsun hemen baglaniyorsunuz.
CERN'de bulunan bir dokumani okuyamaya baslayip, oradan Avustralya'ya gecip,
oradan Illinois'a gecmek cok kolay olan bir sey. WWW server'leri HTTP
protokolune gore calisiyorlar. WWW'nin 3 ana dal'i var: i) konuya gore dallanma,
(havacilik, astronomi, biyoloji bilimleri, bilgisayar bilimleri, ve beseri
bilimler) ii) Server tipi (WWW, Gopher, News, Archie, FTP gibi) ve iii) Orgut
tipine gore bir dallanma. Yuksek enerji fizigi ile ilgili merkezler, dokumanlar
disinda, VAX VMS yardim kutuklarina, Unix Manual sayfalarina, SUN, HP/UX, Aix,
Ultrix, Vax/VMS, TeXinfo, X11 dokumanlari, RFC'lere, `White House Papers' kadar
erismek mumkun.
Client olarak, line mode calisan bir {\bf www}, X11 altinda calisan, {\bf
xmosaic, tkWWW} gelismis modelleri var Bilkent'te kullanimda. Ayrica {\bf
erwise, viola, midas} gibi deneme asamasinda baska client'larida var. Telnet
olanagi olan herkes, ftp.bilkent.edu.tr'a `www' isimli kullanici olarak
girebilir, www programini calistirabilir; sayet her hangi bir kutugun kopyasini
aldiysa, daha sonra ftp ile pub/incoming/www altindan kutugunu alabilir.
\bakiniz{WWW/}
Iskenderiye Kutuphanesi: Alex
Alex adini antik Isken\-deriye
(Alexandria) Kutup\-hanesinden almak\-tadir. Unix altinda NFS deamon'in
calis\-madigi makinelerde calis\-mak\-tadir su anda. Kullaniciya, tum Internet'i
tek bir kutuk sistemi olarak sunmaktadir. En basit haliyle Carnegie Mellon
University'de bir diski kendi makinenize NFS yuk\-leyerek kullaniyorsunuz. Tum
Internet, bir Unix kutuk sistemi olarak emrinize aittir: cd, cp, find, gibi
komutlari kolay\-likla kullanabilirsiniz. Ornegin, X11'in merkezi arsivine
erismek icin:\hfill\\ \centerline{ cd /alex/edu/mit/lcs/export/pub/R5} demek
yeterli olmaktadir. Altinda yatan ftp ve kase tutma mekanizmalari var tabii.
Alex'i gelistiren kisinin yaptigi bir kac uyarlama var: `Readmes' ve `cs-tr'.
cs-tr bilinen tum bilgisayar bolumlerinin teknik raporlarinin tutuldugu
makinelere `soft link' yapilmis. \hfill \\ \centerline{cd
/alex/edu/cmu/cs/sp/alex/links/cs-tr} ve arkadan `ls' deyince bunlarin listesini
goruyorsun; istedigine gir; etrafi kolacan et, begendigini al. `Readmes' ise,
tum Internet'deki kamuya acik arsivlerdeki README kutukleri uzerinde bir Wais
indeksi yaratilmis durumda. Ayni sekilde, cs-tr'daki teknik raporlar uzerinde de
bir Wais index'i yaratilmis durumda; onun adi ise cs-techreports.
\bakiniz{alex.ps}
Kisisellestirilmis Hayali Arsiv: Prospero
Prospero bir protokol adidir
ve archie client'lari bu protokol'u kullandiklari icin daha hizlidirlar.
Kullanici kendi ihtiyacina gore, kendi hayali (virtual) directory'sunu kurar ve
standart Unix komutlarinin `hayali' turleriyle : vcd, vls, vln, vrm, vget,
vmkdir, kendi hayali arsiv dunyasini duzenler. Tabii, arkada ftp ve kase
mekanizmalari calismaktadir; kullanici `vget File' komutu verdigi zaman, soz
konusu kutuk ftp ile alinip getiriliyor.
FSP: Ftp'ye Alternatif
TCP yerine UDP'yi kullanan FSP server ve client
acisindan kaynaklari daha iyi kullanir. Bir kutuk transferi sirasinda hat
giderse ya da makinelerden biri olurse, ftp'de her seye yeniden baslamaniz
gerekmektedir. Fsp ise, en fazla bir paket kaybeder; esas olarak kaldigi yerden
devam eder. Birden fazla client programi var. Bir client ftp'ye benzer;
digerinde ise her komut ayri kucuk bir programdir. Henuz yeteri kadar yaygin
degil. Bu hem client ve server `port' edilmesi acisindan hemde server'in
calistigi arsiv sayisi acisindan gecerli. Fsp calistiran buyuk arsivler arasinda
wuarchive.wustl.edu, ftp.germany.eu.net, taxus.uib.no, tsx-11.mit.edu
src.doc.ic.ac.uk'yi sayabiliriz. Bilkent de server ve client calismaktadir.
\bakiniz{fsp.info, fsp-servers, fsp.faq, FSP/}
Adres Bulma: Finger, Whois, Ph
Diyelim ki, bir kisinin adini biliyor
(Ahmet Bey) ve onun adresini (e-mail, telefon) ogrenmek istiyorsunuz. Sayet
calistigi kurulusu biliyorsaniz, o kisinin adresini ogrenmek icin su araclari
kullanabilirsiniz:
- {\bf finger}. Kisinin calistigi kurumun makinesi \\ \centerline{finger
anahtar@kurumun\_makine} komutu ile sorgulanabilir. Bunun icin o kisi sisteme
kayitli olmasi sistemde `finger' deamon'un calisiyor olmasi gerekir.
`anahtar'in kisinin adi, soyadi gibi belirleyici bir kelime olmasinda yarar
var. Bir ag ortaminda, mumkun olan en tepedeki makineyi sorgulamak gerekir.
`finger' sistemdeki var olan cesitli bilgileri okur. Kullanicinin, bu
programin okuyacagi bazi kutuklari hazirlayip gerekli bilgileri birakmasinin
anlami vardir. Ornegin, ev telefon numarasi, izin tarihleri gibi. Bunlar .plan
ve .project gibi kutuklara konabilir.
- {\bf whois}. Bunun icin soz konusu kisinin kayitli oldugu bir
veri\-tabani'nin olmasi gerekir.\\ \centerline{whois -h hostname anahtar }
formatinda sorgulama yapilir. Burada `hostname' veritabaninin oldugu makine,
`anahtar' da kisiyi belirleyecek sozcuk'tur. `whois' unix makinelerinde dogal
olarak vardir. Kendine ozgu bir veritabani vardir. server'larin listesini
icin\\ \bakiniz{whois-server.list}
- {\bf ph} (Phonebook). Illinois Universitesi'nde gelistirilen CSO PhoneBook
adiyla da bilinir. qi server'in adi, ph ise client'in adidir. Client daha
fazla ortamda calisir. Kendi veritabani vardir ve diger kampus enformasyon
sistemlerini de icerebilir. Ornegin, ders programlari, restoranlar bu
yazilimla kullanicilara sunulabilir. Xph, ph'in bir X11 clientidir. Phonebook,
`white pages' olarak da bilinir, ve gopher, www ve hytelnet icinden
erisilebilir.
- {\bf X.500}. CCITT ve ISO'nun gelistirdigi X.500 protokolune gore calisan,
`white pages'e alternatif bir sistemdir. www'dan bu servise erismek mumkundur.
- {\bf netfind}. Colorado Universitesinde gelistirilen bu yazilim, Ahmet
Bey'in calis\-tigi sehri bilip Univer\-sitesini bilme\-diginiz zaman
kullana\-bileceginiz bir yon\-tem. bruno.cs.colorado.edu ye telnet ile
baglanip, `netfind' olarak sisteme girer\-seniz, size gerekli kolay\-lik
gosterilecektir.
- {\bf email}. {\emergencystretch 30pt MIT'de bir mail-server makinesi, tum
News'ler\-deki kul\-lanilan e-mesaj adres\-lerini sak\-lanan veri\-tabani
uzerinde tarama yapil\-masina izin vermektedir.
`mail-server@pit-manager.mit.edu' adre\-sine `send usenet-addresses/Ahmet Bey
etc' mesajini gon\-derir\-siniz. Burada `Ahmet Bey etc' yerine bos\-lukla
ayril\-mis keli\-meler koya\-bilir\-siniz; ad soyad universite v.s.
\bakiniz{address.help}
FTP'de Yol Sorma: Archie
McGill Universitesinde gelistirilen Archie,
kamuya acik ftp'ye izin veren arsivlerdeki kutuk isimlerini bir veritabaninda
tutan ve bunun sorgulanmasini saglayan bir server/client sistemidir. Veritabani
peryodik olarak guncellenir ve McGill deki ana server, diger serverlarin uyumlu
olmasini saglar. Bugun 10 tane archie server var. Archie serverlara, e-mail,
telnet ve cesitli clientlar kanaliyla erismek mumkun. Bunlarin en hizli, verimli
ve kullanisli olani xarchie ve c-archie client'laridir. `xarchie' de sadece bir
kutuk adini degil, bir makineyi ya da bir makinede belirli bir directory'u de
sorgulayabilirsiniz. Ayrica, ayni program icinden ftp yapip, sectiginiz
paketleri aninda alabilirsiniz. Telnet yonteminde ayrica `whatis' veritabanini
da sorgulayabilirsiniz.
\bakiniz{archie.help, archie.1}
Gopher'da Yol Sorma: Veronica
Very Easy Rodent\_Oriented Net-wide Index
to Computerized Archives'in kisaltilmisidir. Archie'nin ftp arsivleri icin
yaptigini, `veronica' gopher menuleri icin yapar; tum menu listeleri uzerinden
anahtar kelime ile sorgulama yapar. Veronica server sayisi su anda ikidir; ve
gopher icinden veronica'ya ulasmak mumkundur.
Diger Servisler
Tabii ki, Internet'in sunduklari ve bu labirent'te
dolasim araclari sadece bu kadar degil. Surekli yeni servisler eklenmekte ve
`resource discovery' alaninda ciddi bir arastirma surmektedir. Ornegin, Alex ve
Prospero, birer Ph.D. tezi urunudur. Bazi baska onemli servis/araclar:
{Indie} `Distributed Indexing' olarak tanimlanabilir. Wais benzeri bir
`directory of servers' ve `broker'lardan olusur. Her `broker' kendi veritabanini
ve baska brokerlarda tutulan veri tabanlarini indeksler.
Digital Library System, Semantic File System, Nomenclator kutuklari organize
etmeye, bulmaya ve almaya (retrival) yonelik sistemlerdir. Daha fazla bilgi icin
`resource-discovery-services.ps'e bakiniz. \bakiniz{servers.info}
Gozlem ve Oneriler
Tartismalara bir baslangic olmasi dilegiyle bazi
gozlem ve onerilerimiz:
- Internet'i tum Turkiye'ye yaymak zorundayiz.
- Internet'e Kamu'nun onemli kurumlarini eklemeliyiz: DIE, Devlet Planlama,
TBMM, tum birimleriyle TUBITAK, TSE.
- Yurutmenin ana birimleri internet'in parcasi olmali. Internet'i toplumsal
denetim ve katilimci yonetimin bir parcasi yapmaliyiz. Ornegin, Hukumet ya da
siyasi partiler bir yasa onerisi yaptiklarinda, bunun bir kopyasini da
Internet de kolay erisebilecek bir yere koymalilar. Ayni sekilde, vatandaslar
oneri ve sikayetlerini de yonetime elektronik olarak iletebilmelidir.
- Yuksek kapasiteli ulke capinda bir iskelet ag (backbone ag) kurmak
zorundayiz,
- En azindan Istanbul, Ankara ve Izmir'de yuksek kapasiteli bir iskelet ag
kurmak zorundayiz. Zaten boyle bir ag kurmadan Ankara Universitesi gibi
daginik bir yapisi olan kurumlarin elektronik ortama uymasi zorlasiyor.
- Ancak kamu ve ozel tum arastirma kurumlari boyle hizli bir aga
baglandiktan sonra, Super bilgisayar gibi pahali yatirimlar bir anlam ifade
edebilir.
- Tum ulke bilgisayar iletisim agini planlayacak, koordine edecek,
gozleyecek, denetleyecek, ve yatirim yapabilecek ayri birim kurmak zamaninin
geldigi kanisindayiz.
- Ozel sektor arastirma kurumlarinin Internet'e baglanmasi bekliyoruz.
- Bilgisayar firmalarimizin da .com.tr domain'ini kurmalarini ve ulke
icindeki haberlesmeyi bu domain kanaliyla yapmalarini bekliyoruz.
- Universitelerimizin internet'i ulke ici ve ulke disi haberlesme ve kampus
ici haberlesmede etkin olarak kullanmasini oneriyoruz. Bati'da ogrenciler,
modem kanaliyla universite'ye baglanip kayit olabiliyor, odev sorularini
alabiliyor, odevini gene elektronik olarak verip, duzeltmeleri bile elektronik
(hatta hypertext) olarak ala\-biliyor. Baslangic olarak, kampus ici ag
genisletilip, ogretim uyeleri, ogrenciler ve idari personel'in aga kolay
erisimi saglamak gerekir. Universite Bilgi Sistemlerini (Campus Wide
Information System-CWIS) kurmaliyiz. Boyle bir sistem, Bilkent ve ODTU'de
denenmeye baslamistir.
Bilkent Arsivi
Bir yili askin bir suredir faaliyette bulunan Bilkent
Arsivine e-mail, ftp, fsp, alex ve gopher'la erisebilirsiniz. Arsiv'e e-mail'le
erismek icin {\bf bilserv@trbilun.bitnet} veya {\bf bilserv@bilkent.edu.tr}
adresine sunlari bir kutuk icinde gondermek yeter:
begin
index
send yardim
send help
dir INFO
index Internet
send Istenen-dokuman
end
Bilserv, `index search dir cwd send resend pack' gibi komutlari destekler.
Isletim sistemi Unix oldugundan buyuk/kucuk harf farki onemlidir. Gerekirse
Istenen-dokumani belirtirken directory yapisini da belirtmekte yarar var. Ftp,
fsp ve gopher icin adres ise ftp.bilkent.edu.tr, ancak hakiki adres
firat.bcc.bilkent.edu.tr (139.179.10.13).
Kaynakca
Ed Korel, {\sl The Whole\_Internet Users Guide and katalog}, (O'Reilly
\& Assoc., ISBN 1-56592-025-2)
J. Kochmer and NortWestNet, {\sl The Internet Passport\/}, (ISBN
0-9635281-0-6, passport@nwnet.net)
H. Han, {\sl A Students Guide to UNIX\/}, (McGraw Hill, 1993, ISBN
0-07-025511-3)
\bakiniz{resource-discovery-services.ps}
\bakiniz{zen-and-internet.txt, zen-1.0.PS}
\bakiniz{surfing.the.internet.2.0.txt}
\bakiniz{Internet-A.ps, mining.readme}
\bakiniz{Earn-Guide.txt}
\bakiniz{email-get-started.txt}
{\sl TCP/IP Network Administration\/}, (O'Reilly)
G.A. Champine, {\sl A Model for Distributed Campus Computing\/} (MIT Athena
Project\/), ISBN 1-55558-072-6, Digital Press, 1991